Հայերեն բարբառներ/Արցախ

Անծանօթ մնացած բարբառ մը չէ Ղարաբաղի բարբառը. ընդհակառակը՝ Տփղիսի բարբառին հետ՝ գրականութեան ամենէն աւելի ծանօթացած հայ բարբառներէն մէկն է. այս բարբառով գրուած աշխատութեանց ամբողջութիւնը կարող է փոքրիկ մատենագրութիւն մը կազմել։

— Հրաչեայ Աճառեան, «Արարատ» ամսագիր, 1899 թ․

Արցախի կամ Ղարաբաղի բարբառը հայերենի «ում» ճյուղի կենդանի բարբառներից ամենամեծն է, որը լեզվական ընդհանրություններ ունի «ս» ճյուղի Հադրութի, Շաղախ-Խծաբերդի, և Ուրմիայի, և «լ» ճյուղի Մարաղայի բարբառների և Գորիսի, Կապանի, Ղազախի, Գանձակի, Հավարիկի և այլն ենթաբարբառների հետ։ Ունի բազմաթիվ ենթաբարբառներ ու խոսվածքներ, որոնք զգալիորեն տարբերվում են միմյանցից։

Այժմ այն խոսվում է Սյունիք և Տավուշի մարզերում, և Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետությունում։ Անցյալ դարի վերջին Արցախի բարբառի սահմանները ձգվում էին մինչև Բաքու, Սումգայիթ, Գանձակ, Գետաշեն և Դաշտային Ղարաբաղի տարածքով մեկ։

Բաղաձայնական համակարգը` երկաստիճան ձայնազուրկ։ Չունի ֆ բաղաձայնը։ Առկա են գյ, կյ, քյ քմայինները և ä, ö, ü առաջնալեզվային ձայնավորները։ Բայի խոնարհման համակարգում ունի շարունակական ձևեր (կիրիլäվ ըմ)։ Յուրահատուկ կառուցվածք ունեն որոշ խոսվածքների ապառնին (կիրըլական ըմ)։ Շեշտվում է նախավերջի վանկը։

Արցախի բառապաշարից

DyunanushԿենցաղային

Հինչ կա՞ չկա - Ի՞նչ կա չկա
Հունց ը՞ս - ինչպե՞ս ես
Շտեղանս կյամ - որտեղից ես գալիս
Շտեղս քի՞նում կամ քինամ - ուր ես գնում
Գյու՛դըմ չըմ - չգիտեմ
մեր
Լոխ - բոլոր
Բարլիս կամ պարլյուս - բարի լույս
Աքա կամ հաքու - հորաքույր
Բիբի - մորաքույր
Ամի - հորեղբայր
Դայի - քեռի
Տաքիր - ամուսնու եղբայր
Քենի - տիկնոջ քույր
Հաներ - աներ
Զեմքուչ - զոքանչ
Կիսուր - սկեսուր
Պատրոն - կեսրայր
Բաջանաղ - տիկնոջ քրոջ ամուսին
Տյուզնեմ - քաղցած եմ
Պեն - բան
Խոխա - երեխա
Հլևուր - ալևոր
Կուճիր - փոքր կամ պստիկ
Դեդո - պապիկ
Բաբո - տատիկ
Կնեգ - կին
Տոռնը կամ մղակ - դուռ
Խասյաթ - բնավորություն
Միխիլյա կամ Մխելա - շատ
Միկա - քիչ
Մինը - մեկը
Կեշ - գեշ
Լղար կամ մաշված - նիհար
Քաչալ - ճաղատ
Սաղ - առողջ
Սանդր - սանր
Ղեյնը - եղունգ
Ըրմակեն կամ սերուն - կարգին
Դյուզ - ճիշտ
Ստի - այսպիսի
Ընդի - այնպիսի
Լհանդի - հենց այնպես
Հինգիդամ - ինչ իմանամ
Հընգեր - ընկեր
Պա հունց անիմ - Բա ինչ անեմ
Հինչ - ինչ
Հունց - ոնց
Հյուր կամ Հուր - ում
Հու - ով
Շտեղ - որտեղ
Վեր - որ
Հանցու վեր - որպեսզի
Կոզի - թեկուզ
Ուրուգյու տյուս կկյաս միկա քաթ ։անինք - իրիկունը դուրս կգաս մի քիչ զրուցենք
Էս փողն հինչքան հաշեվմ անմ, իվիլանմ չի - այս փողն որքան հաշվում չի ավելանում
Խնգարում ըք, բլոգումս պեն ըմ կիրիմ - մի խանգարեք բլոգումս բան եմ գրառում
Գուգլում հինչ ման կյաս ճարմս - Գուգլում ինչ փնտրում գտնում ես

Բնություն

Վեղ կամ Վըղ - հող
Իրիքնակ - Արև
Լյուսնինգա - լուսին
Ծյոր - ձոր
Ճեղնը - ճյուղ
Տակռե - արմատ
Տիրև - տերև
Տափ - գետին
Ճուր - ջուր
Փադ - փայտ
Ծըմեռնը - ձմեռ
Ամեռնը - ամառ
Շոք - շուք կամ հով տեղ
Զորտցորտ - սառը
Կածկած - շատ տաք
Թքուչի - գոլ
Թոռ - անձրև
Մրչևն, Բրջիմ - մրջյուն
Կյուլ - գայլ
Շոն - շուն
Ճոտ - ճուտ
Ղազ - սագ
Վերցակ - աքլոր
Կուլ - գայլ
Չաղալ - շնագայլ
Օղտը - ուղտ
Միսիրի - հնդկահավ
Ըլբաստրակ - նապաստակ
Օխծը - օձ
Մոկուն - մուկ
Ծուկուն կամ ծյուկուն - ձուկ

Ժամանակ

Վախտ - ժամանակ
Գիրգյամոտ - շաբաթ
Հանգուհունգ - մինչև
Բեջիթ անել - շուտ անել
Կանուխ - շուտ
Կընդըկաթյուկ - մեկ-մեկ
Քյուհնավետ - հնահոտ
Ահետ - այսուհետ
Մհենգ - հիմա
Մհենգի - հենց նոր
Սորե - այսօր
Երեգի - երեկ
Քշերավ - վաղ առավոտյան
Մթեն - մութ
Ցիրեկ - ցերեկ
Սհաթ - ժամացույց
Մին - մեկ
Իրեք - երեք
Հենգ - հինգ
Օխտը - յոթ
Օթ - ութ

Խոհանոց

Փլավքամիչ - քամիչ
Քըթöլ - գդալ
Տէնակ - դանակ
Թուրուն - թոնիր
Պըրինձ - բրինձ
Կինի - գինի
Ծյու - ձու
Յուղուծու - ձվաձեղ
Թօթ - թութ
Հուն - հոն
Սօղան - սոխ
Կընանչի - կանաչի
Տըկօղէն - պնդուկ
Ճըղօպուր - ընկույզ
Գյավալի - սալոր
Շավթալ - դեղձ
Բըրանի կամ կարկաժ կամ բուբուլ - դդում
Սըրկևուլսիրկիվիլ - սերկևիլ
Մըհասուր - մասուր

Բայեր

Թմաշա անել - նայել, դիտել
Հմանչիլ - ամաչել
Կզնվել - ջղայնանալ
Քաթ անել - զրուցել
Քիս ըս - գնում ես
Կյաս ըս - գալիս ես
Թխես ըս - խփում ես
Ես քեզ սիրիս ըմ - ես քեզ սիրում եմ
Հըվըտա՞ս չըս - չե՞ս հավատում
Կենգատ անել - բամբասել
Թարիփ անել - գովել
Լաց ինիլ - լացել
Ուրխանալ - ուրախանալ
Գիդում չում - չգիտեմ
Գիդում ում - գիտեմ
Եշիլ - նայել
Սկանալ - լսել
Շաղվել - սխալվել, մոլորվել
Տըռնըտոռնը ընգել - դռնեդուռ ընկնել
Կըզնըվցընել - ջղայնացնել
Դըրդըհան անել - կիսվել, դարդ պատմել
Պար կյալ - պարել
Եր կենալ - վեր կենալ
Քինալ - գնալ
Իկյալ - գալ
Ճարել - գտնել
Շըրըշուղ անել - փնտրել, հարցուփորձ անել
Ման կյալ - և քայլել, և փնտրել
Տըմանալ - դիմանալ
Քյոմագ անել - օգնել
Կեց տալ - հագցնել
Ղարկել - ուղարկել
Յեր օնել - վերցնել
Դինջանալ - հանգստանալ
Ամալ չի կյամ - չի ստացվում
Ամալ ա կյամ - ստացվում է
Զուրթնանալ - արթնանալ
Ստակալ ա - սատկել է
Անգուջ կալ - լսի

Այլ

Համոթ - ամոթ
Փիյադա - ոտքով
Յըղեցի - Եկեղեցի
Կիրիզմատոն կամ հանգիստարան - գերեզմանոց
Խըբըրբիզա - լրատու
Քըթըփըթի - քչփչոց
Մսլըհաթ - պայմանավորվածություն
Պրտտուս - թառս ու շիտակ
Սմացկուն - դիմացկուն
Պոկ - վիզ
Քյոմագ - օգնություն
Դոխտուր - բժիշկ
Մագազինչիկ - խանութի վաճառող
Ղըլմըղալ - աղմուկ
Պարիկամ - բարեկամ
Հըրսանեք - հարսանիք
Պելի - քավոր
Պիլակեն - քավորակին
Հըրթնաքուր - հարսնաքույր
Ախպեր - եղբայր
Ըխպրակեն - եղբոր կին
Հընըրտղա - աներձագ
Փիչ - վառարան
Հիշտ - հեշտ
Սոտ - սուտ
Տյուս - դուրս
Տուսուտոռնը - ներսուդուրս
Հետան - հետևից
Քամակ - հետ
Նհետ - հետ
Մաշառ - սղոց
Հափուռ - բուռ
Սկի - ոչինչ
Ղատումը - մեկ-մեկ, ոչ հաճախ
Վեչինչ - ոչինչ
Պըրտող - պղտոր
Կյարմուր - կարմիր
Սիպտակ - սպիտակ
Կյապուտ - կապույտ
Մինակ - մենակ
Հլիվոր - ալևոր, ծերունի
Կյանք - աշխարհ
Պիրան - բերան
Պիճուր - փոքր
Ջնղներ - ուսեր
Բաբաթ - նորմալ
Համամ - բաղնիք
Դբներ - կրունկ
Օնջ - ժանգ
Մըկըլմանդիլ - սարդոստայն
Զերթուն - արթուն
Կլոխ - գլուխ
Անջուկ - ականջ
Կեռեք - ատամ
Տմտեմուկ - լինդ
Պերան - բերան
Աշկ - աչք
Օնք - ունք
Ծերք - ձեռք
Վենը - ոտք
Վընաման - ոտնաման
Կըլըկոնձի - գլուխկոնծի
Դըրբըզա - դարպաս
Շեն - գյուղ
Փլիքյան - աստիճաններ, սանդուղք
Ճաղար - կապուտաչյա
Ծմակ - անտառ
Հըղեց - ճանապարհ
Դոնգի - հիմար
Ոտն - հոտ
Յորղան - վերմակ
Մուկլի-մանդլի - սարդոստայն

Առածներ և ասածվացքներ

Արջը անտա՛ռումը կաշին մի ծղատի - արջը դեռ անտառում մորթին մի սկսիր բաժանել
Բալքի դյու՛զն ալ տի՛ ա - կյանքի ճիշտն էլ այդ է

Արտաքին հղումներ